Meneer die Seremoniemeester,
Een van die wonderlike dinge van ’n
aand soos vanaand is dat ons werklik rede het om fees te vier oor wat deur die
genade rééds bereik is. Natuurlik het ons alles behalwe gearriveer, maar hoe
wonderlik dat ons kan terugkyk en sien hoe grondgebied en instellings, denkapparaat
en praktyke, al ’n bepaalde momentum en diepte begin kry het.
Daar is ’n opgewondenheid onder ’n volgende
geslag, een van die beste tekens dat jou visie geslaagd is. Ons kan, danksy ons
leiers, in die hoogste kringe saampraat met ons eie woorde en konsepte: ’n
alternatiewe moderniteit, gemeenskapsfederalisme, ’n ander idee-raamwerk, ’n ander
logika, veelvuldige identiteite, ensovoorts. Genoeg is alreeds reeds gedoen om
tong in die kies, en buite die kies, te sê dat ons duidelik weet wat ons bedoel
as ons stel dat ons met iets op weg is wat ook die teenoorgestelde van die ATKV
kan wees. Ons sou ook wou praat van die VKTA - die verbeeldingryke klassieke
tradisie onder Afrikaners, of miskien sagter op die oor: die visie van die
klassieke tradisie onder Afrikaners.
Ons bou hieraan op ons eie manier,
maar tegelykertyd saam met soveel vriende in ander lande wat hierby aansluit. Bart
Jan Spruyt van die Edmund Burke Stichting in Nederland noem dit ’n tradisie van
vreugde. Die bekende denker en historikus, Russell Kirk, het dit meevoerend beskryf
as ’n tradisie wat ten diepste ’n tradisie van die liefde is.
Hierdie tipe bydraes laat ons besef
dat ons allerhande deugde en gawes van die Gees afsonderlik kon neem, en
telkens vanuit ’n besondere invalshoek of lens ’n spesifieke kant van ons
tradisie kon belig. Wanneer ons byvoorbeeld na die bekende embleem van Orania
kyk, sien ons dadelik die selfwerksaamheid, die fluksheid, van hierdie tradisie
raak. Ek is seker u het hierdie kant al baie belig en hoe nodig is nie! As ’n
mens die bekende deugde met hul gepaardgaande ondeugde in oënskou neem, besef
jy vinnig dat ons hier, vanuit die tradisie beskou, met ’n simbool teen laksheid
of luiheid te make het. Gaan ons beeldryk te werk, sou ons dalk, na aanleiding
van Mind-of-a-fox faam, die beeld van die jakkals wou omvorm, waarskynlik
drasties wou omvorm, om die kardinale deug van verstandigheid en omsigtigheid (prudentia) te hanteer. Die feit is dat
ons ook hier met veelvuldigheid te make het en telkens, na gelang van
omstandighede, sou ons ’n ander deug as lens op ons tradisie kon gebruik om dinge
na die oppervlak te bring wat dalk ongesiens verbygaan. In hierdie verband het
iemand soos die genoemde Russell Kirk al groot werk gedoen in sy onderwaardeerde
opvolg op sy klassieke werk, The
Conservative Mind. In sy werk, Propects
for Conservatives, maak Kirk van die sewe klassieke deugde en die sewe
dodelike sondes gebruik om lig te werp op aspekte soos die intellek, gemeenskap,
geregtigheid, orde, lojaliteit, tradisie, en mag.
Daar lê na my mening heerlike werk
vir ons voor om in die voetspoor van hierdie benadering, die verskillende
deugde-lense op ons eie konteks te plaas. Dit kan help om die veelkantigheid
van die alternatiewe moderniteit deeglik uiteen te sit en ons terselfdertyd te bewus
maak van hoe edel hierdie tradisie kan wees. Vanaand wil ek u aandag vra vir ’n
kernsaak in hierdie tradisie wat eintlik te gevaarlik is om te bespreek. Die
rede is dat dit die spreker en die hoorder so maklik dubbeld skuldig maak. Van
hierdie deug sê iemand soos die Engelse juris, John Selden, dat dit ’n deug is
waaroor almal preek, wat niemand beoefen nie, en waaroor almal heel gemaklik
nog ’n toespraak sal aanhoor. Ek praat natuurlik van daardie eienskap in ons
tradisie wat die stam is waaruit al die deugde groei: nederigheid. Dit staan so
sentraal en tog is dit so teer dat wanneer jy te sterk daarop fokus, veral by
jouself, dit baie vinnig verdwyn. En tog wil ek saam met u die waagstuk aangaan
om daaroor te besin onder die volgende hoofde:
· Die belangrikheid van
nederigheid in ons tradisie.
· Die groot stimulant vir
nederigheid in ons tradisie.
· Deelname aan nederigheid in ons tradisie.
1. Die belangrikheid van nederigheid in ons tradisie
Waarom is nederigheid so kardinaal in
ons tradisie? Die eenvoudigste en belangrikste antwoord hierop is seker dat ons
dít aan die orde wil stel wat die opperste teenvoeter vir hoogmoed is. Hoogmoed
soos u weet, kom voor die val - van persone, maar ook van instellings en
tradisies. In die Christendom word hoogmoed redelik algemeen beskou as die wortelsonde
waaruit alle ander sonde ten diepste hul oorsprong aflei. So het die satan
geval, so het Adam en Eva geval. Hoogmoed hang nou daarmee saam dat die mens telkens
op een of ander wyse self god wil probeer wees. En as ons dan hiervan oortuig
is, moet ons ook mos sê dat nederigheid as die teenoorgestelde van hoogmoed, die wortelsaak
is waaruit baie goeie dinge voortkom. Waar mense nog aanvaar dat hul asem in
hulle neus, ja meer nog, die feit omhels, is verademing. Ek is nie Jesus nie -
wat ’n verligting! Ek is wel ’n loot van die Wynstok wat in sy Naam kragtige
dinge kan doen, maar messiaskomplekse val weg. Die kerkvader Augustinus het dan
ook daarop gewys dat indien die deug van nederigheid nie aanwesig is nie, geen
ander deug werklik in iemand kan voortspruit nie; ja, ook nie iets soos
dapperheid nie. Om dit effe vooruit te loop, want dan sal jy met al jou dapperheid
nie meer ridderlik kan wees nie.
Dit bring ons reeds by die besef van
hoeveel wanvoorstellings daar oor nederigheid bestaan. Dit loop steeds dik
onder ons mense dat nederigheid gaan oor ’n tipe ekskuus-dat-ek-leef houding,
’n slawemoraal, om een van die bekende uitdrukkings te gebruik; en die laaste
ding wat die Afrikaner, wat reeds vertrapping beleef, nodig het. Hierdie
slawe-koor moet ons aktief teenwerk. Te veel stryde word verloor indien ons
hierdie wanvoorstellings volhou. Te veel versoekinge word listig uit hierdie
wortel gevoed as ons hoogmoed verdoesel.
Om ’n paar voorbeelde te noem: Afguns
en naywer is twee van die dogters wat deur hoogmoed gevoed word. En die bekende
sosiale denker, René Girard, het lankal daarop gewys dat hierdie groen sussies nader
aan ons is as wat ons wil erken. Wat sy analise so skrikwekkend maak, is dat
dit daarop wys dat ’n gemeenskap soos Orania ’n besonder maklike teelaarde
daarvan kan wees. Waarom? Omdat, sou Girard sê, Orania se mense juis so baie
dieselfde is; en hoe meer mense dieselfde is, hoe meer het hulle dieselfde begeertes
en met ’n beperkte aanbod, of moet ons eerder sê ’n persepsie van beperkte
aanbod, neem die gevaar van afguns en naywer eksponensieel toe.
En nou werk die anatomie van jaloesie
mos verder ook so dat jy jou ego-dramas maklik laat skuil agter sogenaamde
beginsels. En in die naam van beginsels word dan iemand se swak punte, en ook
goeie punte, gekritiseer, maar eintlik is dit glad nie waaroor dit gaan nie. Jan
of San het een of ander iets wat jy begeer en in plaas van jou met nederigheid in
iemand se geluk of gawe te verbly, gaan jy, en selfs jou fan-klub van vyf of
dalk vyftig, ’n weg op waar dit vir almal buite die groepie baie duidelik is
wat eintlik hier aangaan. Die hele #mustfall-beweging,
in sy linkse of regse gestalte kan gerus maar so ’n bietjie selfondersoek doen.
Laat ons mekaar ook telkens herinner aan ’n basiese saak: Wanneer beskuldigings
en aanklagte in enige groep geweldig toeneem, moet ons nooit vergeet dat die
satan die groot aanklaer is nie. Wanneer ons verder insien dat ook woede ’n
seun is van hoogmoed, moet ons eenvoudig waak dat ons heftige optrede nie ten
diepste gewortel is in hoogmoedige harte nie. Dit beteken nie dat ons verkeerde
dinge moet goedpraat nie, maar die hoe maak nogal ’n geweldige verskil aan die
manier waarop ons konflik hanteer. Nederig-wees maak dat ons in ons
skermutselinge getipeer sal word as ferm en vol grasie. Daarsonder sit ons egter
met groepe wat vir boertjie Ignus baie laat sis, sodanig so dat Ignus later
klink soos Isis. Dit is ’n bekende feit
dat skelheid dikwels die boesemsonde van konserwatiewes is. In terme van ons
tema sou ons dit ’n stappie verder kon neem en vra watter rol hoogmoed en sy ander
kind, vrees, in hierdie skelheid speel.
Soms kan ons nie verstaan waarom
mense in behoudende instellings mekaar so in die hare kan vlieg nie. Die
antwoord is nie altyd net hardkoppigheid nie. Die antwoord is te dikwels ook trotse
hoogmoed. Meneer die Seremoniemeester, nederigheid - daardie kenmerk wat van
revolusionêres ridders kan maak - is kernbelangrik as ons iets meer wil ken as
ego-ritte in behoudende dorpe en instellings.
Maar vriende, Orania ken gelukkig die
wonderlike teenmiddel teen hierdie neigings wat in ons elkeen kan woel. Girard
wys daarop dat wanneer jy iemand heeltemal buite jou eie kring as finale
verwysingspunt het – hy noem dit ’n eksterne bemiddelaar van jou begeertes - jy
nie so maklik met ander behep raak nie. En dit het ons mos! Ons het dié
Middelaar in die hemel wat ons vrymaak en ons begeertes op God en sy wil rig. Maar
dit gebeur net op die weg van nederige erkenning van Wie Hy werklik vir ons is.
Op hierdie weg ontdek ons dat nederige optrede teenoor ander ook makliker word.
Dit gaan egter oor baie meer as ons individuele dade. Dit gaan oor ons hele menswees,
ons totale lewensvisie. Visie en praktyk kan eenvoudig nie van mekaar geskei
word nie, ook nie as dit gaan oor iets soos nederigheid nie.
’n Treffende voorbeeld hiervan is
sekerlik die voorbeeld van Karl Marx met sy sogenaamde doen-filosofie. Marx het
heel goed besef dat jou teorie jou praktyke kan beïnvloed, maar hy was van
mening dat filosowe tog aan iets mank gegaan het. Van hom het ons die bekende uitspraak
dat die filosowe tot dusver gepoog het om die wêreld te verstaan. Die punt
egter, het Marx gesê, is om dit te verander. En hoe het die Marxmannetjies nie
op hierdie wa geklim nie! Dit verg nie veel verbeelding om jou voor te stel hoe
hulle in rooi oorpakke in ons land opgewonde die mantra herhaal nie en selfs
byvoeg: “Maak ’n verskil!”
Wat die linkerflank van rebelle egter
nie besef nie, is dat selfs Marx darem ingesien het dat elke praktyk ’n teorie
veronderstel. Marx het bedoel dat teorieë meer prakties-empiries moet wees; ’n
bepaalde manier van filosofie moes volgens hom plek moet maak vir ’n meer, sou
ons kon sê, “praktiese filosofie”. Dit sou alreeds goeie gevolge kon hê as elke
gorilla-doener, ook op die regterflank, hiervan kennis neem. Maar ook dit is
nog nie genoeg nie. Wat Marx skynbaar nie ingesien het nie, is dat ook sy sogenaamde
praktiese teorie steeds gedra was deur ’n bepaalde visie en diep metafisika. Omdat
hy nie kritiese aandag hieraan geskenk het nie, was sy praktyk vol slegte
gevolge. Die praktyk georiënteerde teorie het juis voorgegee om in die naam van
nederigheid gelykstelling te bevorder, maar die netto effek was anders. Die
aanhangers het skynbaar gereken dat hulle die nederigste mense was wat hulle
geken het, maar vinnig het dit geblyk dat sommige meer gelyk was as ander. Sterker
gestel: Marx het ’n praktyk van erge hoogmoed veroorsaak omdat ’n visie, ’n
diep insig in ware nederigheid, nie in sy beendere vibreer het nie.
Maar kom ons vra dan eerder positief
hoe so ’n diep teorie van nederigheid (en onthou, vir die Grieke het die woord theoria met visie saamgehang) dan wel
lyk. Ons kan seker kwalik beter doen as om te wys op daardie Ierse doen-denker
- of was hy eerder ’n denk-doener - in die Britse parlement, Edmund Burke. Burke
se visie oor ons onderwerp was uitgesorteer: "Ware nederigheid,” het Burke
gesê, “is die basis van die Christelike uitkyk. Dit is die onderliggende, maar
diep en stewige fondament van alle deugde."
Burke maak hierdie uitspraak juis na
aanleiding van ’n baie praktiese aangeleentheid - die Franse Revolusie. Volgens
Burke is dit juis hierdie nederige gesindheid waaraan die revolusionêres mank
gegaan het. Onder die invloed van, let wel, ’n teoretikus - Jean-Jacques Rousseau
- wou hulle alle bande met die verlede afgooi. Rousseau het geleer dat dit nie
nodig is om ’n nederige siening oor die mens te hê waar ons erken dat ons
gevalle wesens is nie. Rousseau het eerder uitgegaan van die natuurlike
goedheid van die mens. Al die tradisionele beskouinge en instellings hou die
mens daarom net in kettings sodat hy nie waarlik vry kan wees nie. Hiervan moet
losgebreek word en, sou Rousseau en die Franse Revolusionêres sê, ons het
doeners hiervoor nodig; hoe gouer, hoe beter.
Burke hou egter vas aan die nederige visie
op die mens as gevalle en geneig tot die sonde. Daarom is hy ook ’n doener, maar
in diens van ’n ander visie. Hy werk in die praktyk hard daarvoor dat daar definitief
allerhande kontroles en beperkinge op mense sal wees. Maar hy gaan ook omsigtig
te werk en wys op die verband tussen eksterne kontroles en interne kontroles. Hoe
minder daar interne kontrole in mense self aanwesig is, hoe meer is daar
eksterne kontrole van die staat nodig. Vryheid gaan in hierdie beskouing oor ’n
dinamiese aanpassing waar eksterne kontroles geleidelik verruil word vir
interne kontroles.
Hiermee saam is daar in Burke se
visie ook ’n nederigheid teenoor die verlede. Niemand weet alles nie, mense is
feilbaar, en die lewe is baie meer gekompliseerd en gevarieerd as wat ons selfs
kan droom. Daarom is Burke daarvan oortuig dat dit baie belangrik is om nederig
teenoor die tradisie te staan. Die tradisie vergestalt wysheid vir die
ongeletterde mens. Dit staan vir die opgehoopte wysheid wat deur eeue se skade
en skandes heen ontwikkel is. Jy breek daarom nie sonder meer instellings,
gewoontes, en sosiale praktyke wat die toets van die tyd deurstaan het af nie.
Jy soek eerder hoe jy veral die sterker punte kan uitbou. Die implikasie is dat
nie die tradisie nie, maar die nuutste mode-denke meer suspisieus is, aangesien
dit nog nie die tydtoets deurstaan het nie. Dit wat vandag mode is, is môre maklik
uit die mode en word dikwels deur ’n volgende geslag afgelag. Die heilige tydsgees
is eenvoudig nie die beste maatstaf van die permanente dinge nie.
Dit beteken egter nie dat geen
verandering mag plaasvind of dat tirannie en wetteloosheid geduld word nie.
Nee, langs die ridderlike weg van mindere magistrate word ferm standpunt ingeneem
en indien moontlik en wenslik, na uitgebreide oorleg, ook hard opgetree.
Ridders kan hard en dodelik slaan as dit nodig is en alle ander opsies uitgeput
is. Laasgenoemde begrip, alle ander opsies, is egter belangrik. Ook hier lei
nederigheid die visie om te waak teen voortydige optrede. Daar is ook ’n
nederigheid oor wat die mens in staat is om te vermag. Versigtige reformasie,
eerder as radikale revolusie is die wagwoord. Die nederige visie erken die mens
se Frankenstein-vermoë om in elke proses nuwe monsters te skep; daarom is daar
wat verandering betref, ook waardering vir inkrementele skuifelpassies. Daar is
in die praktyk ook ’n nederigheid om nie te groot te wil afbyt nie. Daar sal eerder
plaaslik en prakties gewerk word – nie te abstrak of te rasionalisties nie - met
die hoop dat iets sal uitdy as dit werklik geseënd is.
Natuurlik is daar diegene wat hierdie
tipe visie afmaak as pessimisties en dat dit mense nie visionêr genoeg maak vir
die toekoms nie. Diesulkes het waarskynlik ’n paar glasies te veel by die
toonbank van die modernisme gedrink; sodanig dat die verskriklike gevolge van
visionêre in die bloedige twintigste eeu nie raakgesien word nie. Alternatiewe
modernes is daarom nie pessimisties nie; hulle is bloot nugter en optimiste met
ondervinding. Die mooi naam daarvoor is realisme, ’n woord wat met baie meer
elektrisiteit gelaai is as wat ons dikwels besef.
Die waarskynlikheid is groot dat daar baie wanopvattings is wat staande bly omdat hierdie kragveld nie waardeer word nie. Telkens kry ons te make met die feit dat ons tradisie in verband gebring word met pessimisme, bekrompenheid en beperkinge. Selfs iemand soos die gewaardeerde ekonomiese filosoof, Thomas Sowell, loop op hierdie wyse deur. In sy bekende werk, A Conflict of Visions, toon Sowell op briljante wyse aan hoe die groot geeste telkens uitgaan van twee visies – die beperkende visie (constrained vision) of die onbeperkende visie (unconstrained vision). Natuurlik waardeer ons sy analise en ons sien ook raak dat dit juis die sogenaamd onbeperkende visie is wat so maklik hoogmoedig is en, sonder behoorlike grense, chaos saai. Maar laat ons maar erken: Die tipering, “beperkende visie,” klink so, wel, beperkend. En dan is ons self ook dikwels aandadig deurdat ons al die klem op die beperkings en die grense gaan plaas op so ’n manier dat dit wat veronderstel was om vryheid te borg, die teenoorgestelde uitwerking het. Ons kan met al ons klem op grense nog steeds in ’n tipe konserwatiewe wettisisme verval. Ons kan so op grense fokus dat ons die afskerm van ander belangriker laat wees as die vryheid wat deur die grense tot stand kom. Om dit dan in ’n vraag om te sit: Hoe voorkom ons dat ons in ’n verbeeldinglose konserwatisme beland wat bloot afgrensend en beperkend is? Hoe behou ons die gees van verbeeldingryke nederigheid in die mannetjie wat sy moue oprol?
2. Die groot stimulant vir nederigheid in ons tradisie.
Die eenvoudigste antwoord hang
waarskynlik ook hier met die aard van nederigheid saam. Dit maak nogal ’n
verskil of dit vir jou eerstens om kontroles en beperkinge en grense gaan wat
eerbiedig moet word en of daar eerder iets anders is wat jou dring; iets soos jou
respek en verwondering oor die werklikheid wat bepaalde grense tot gevolg het. Laasgenoemde
opsie maak gebruik van ’n stimulant wat so voor die hand liggend is dat ons dit
maklik kan mis. Die olifant in die kamer is in hierdie geval die kamer self! Ons
praat natuurlik van die werklikheid waarin ons leef, beweeg en is. Hierdie
werklikheid staan lewensgroot voor ons, om ons, bo ons, en dit is asembenewend.
Dit is beslis nie iets wat mak is nie; juis daarom dat jy jou grense moet ken. Ons
praat egter hier oor God se werklikheid en daarom is daar ook ’n sin waarin ons
naas die grense en beperkinge, ook nie die oorvloedige en misterieuse aard van
God se werklikheid uit die oog moet verloor nie.
Die filosoof, Peter Kreeft, wys
daarop dat daar basies net drie posisies is wat jy kan inneem oor die vraag na
hoe groot die werklikheid waarin ons onsself bevind, nou eintlik is. Jy kan
eerstens stel dat daar baie meer dinge in die hemel en op aarde is as wat ooit opgedroom
kan word in jou kop. Jy kan tweedens stel dat daar minder dinge in die
werklikheid is as wat in jou kop aangaan. Die derde moontlikheid is dat jy kan
reken dat daar presies dieselfde hoeveelheid dinge in die wêreld en in jou jou
kop aangaan, aangesien jy eintlik oortuig is dat net dit wat in jou kop aangaan
die werklikheid is. Die eerste opsie, dat daar baie meer dinge in die wêreld as
in my kop is, sê Kreeft, was die oorwegende opsie van baie pre-moderne mense,
asook natuurlik van die Christendom, van die digters, en van gelukkige mense
oor die algemeen. Jou fundamentele gesindheid teenoor die groot en grootse werklikheid
is dan een van verwondering en … nederigheid. Dit is duidelik dat grense en
beperkinge in hierdie benadering nie voorop staan nie, maar eerder uitlopers is
van ’n dieperliggende gesindheid. Kreeft verduidelik dit aan die hand van J.R.R.
Tolkien soos volg:
“Jy is soos 'n klein kind in 'n groot
huis. Soos wat Tolkien dit in een van sy briewe stel, "Jy is aan die binnekant
van 'n baie groot verhaal. Jy verwag geheimenisse, jy verwag dat daar meer sal
wees as wat jy kon verwag het: verskrikkinge wat jou hart laat stol en vreugdes
wat dit kan breek. Realiteit - die werklikheid- is groot … In hierdie groot wêreld mag daar nie net dinge soos drake
wees nie, maar selfs ook helde.” Die groter-as-die-lewe wêreld is die een
waarin ons voorvaders gelewe het.,” se Kreeft, en hy is van mening dat ons kultuur
se grootste hartseer die feit is dat ons nie langer in hierdie wêreld leef nie.
Die eenvoudigste stimulant vir
nederigheid is dus eintlik baie naby ons. Waartoe ons opgeroep word is om jou
ware plek in die werklikheid in te neem en te erken dat realiteit, om nie eens
te praat van die lewende God nie, groter - baie groter - as jyself is. Jy hoef nie
te maak asof dit waar is of iets onnatuurliks te forseer nie. Jy moet net dit
wat is erken. En as daar dan werklike beperking en grense is, as daar ’n orde
en ’n bedrading is wat jou rig, dan laat jy jou ook daardeur begelei. Een van
die probleme van hoogmoed is dat dit ons werklikheidsvreemd maak. Dan tree ons
op asof die wêreld rondom ons draai terwyl dit gewoon net nie is hoe die wêreld
werk nie. In die geval van ideologie tree ons dan op asof die wêreld en selfs
God rondom die saak draai wat ons tot die sentrum verhef het, terwyl dit weer
eens van alle werklikheid ontbloot is. Die kuur vir hierdie vreemde gedrag is
daarom baie eenvoudig: Staan vir ’n oomblik stil, klim af van die ego-perd en
stop jou eie planne met die werklikheid. Daar is ’n uitdrukking wat ’n mens
nogal dikwels in Orania onder die leierskap hoor en wat die wonderlike alternatief
treffend verwoord: Neem die gawe van die werklikheid in ontvangs. Laat dit oor
jou spoel. Laat jou meesleur.
Met hierdie gedagte sluit ons reeds
aan by dit wat ’n ander filosoof, Josef Pieper, so treffend verwoord het. Pieper
wys daarop dat wanneer jy die werklikheid in ontvangs neem, jy daarop bedag
moet wees om dit as geskenk werklik smakend te ontvang. Moenie sonder meer allerhande
bloudrukke daaraan opdring voordat jy dit geproe en die tekstuur daarvan leer
ken het nie. Hy waarsku in hierdie verband teen die Herkules-agtige filosoof
wat met groot inspanning projekte, ordes en stelsels uitwerk wat die
werklikheid kreatief moet hervorm aan die hand van die geniale denkprosesse van
die visionêre reus. Om op hierdie wyse te werk te gaan is egter om maklik, om
’n bekende uitdrukking te gebruik, teen die grein van die heelal in te werk. En
om dit baie konkreet te maak, dit is een van die punte van solidêre kritiek wat
iemand soos professor Danie Goosen teen die vorige bedeling inbring.
Projekmatige skemas is aan die werklikheid van Suid-Afrika opgelê in lyn met
die gees van die modernisme met sy sentralistiese motiewe. Om dit in terme van
ons tema en met die hand in eie boesem vir ’n oomblik huiwerend-sterk en met
die voordeel van terugskouing te stel (en, toegegee, ook die versoeking tot hoogmoed
van ’n nuwe orde): Die werklikheid is dalk nie nederig genoeg hanteer nie. Maar
kom ons steek die hand dan nou in eie boesem oor ons huidige projekte. Gaan óns
die werklikheid probeer bloudruk in diens van ons eie ideologie?
Let daarop dat die vermaning nie gaan
oor die feit dat ons projekte het nie. Roepingsbewuste mense kan nie anders
nie. Maar die “hoe” maak baie saak. Doen ons dit as klein reuse wat hul moue
oprol om te wys hoe dit nou eintlik gedoen word of is daar ’n ander gesindheid
by ons? Vriende, laat ons eerder klein stofmannetjies en vroutjies wees wat hul
aftasting deeglik gedoen het; wat weet dat die taak te groot en die magte te
sterk vir ons is as dit van onsself afgehang het, maar wat ook vrymoedigheid
het om langs die voeë van die werklikheid aan epiese avonture deel te neem;
waar byna bo-menslike hindernisse in God se Naam oorkom word.
En daarom is dit ook baie belangrik dat ons hierdie ontvangende gesindheid wat ons teenoor die werklikheid het, sal sien as iets wat ons juis in staat stel om aksiebelaai te wees. Die beeld van asemhaling help nogal baie om dit duidelik te maak. Dit gaan daaroor dat, om werklik in jou doen-werk uit te asem, jy eers regtig moes inasem. Aktivisme vat pos wanneer ons so uítasem in allerhande projekte dat ons later heeltemal uitásem is. Uitbranding het op meer as een vlak daarmee te make dat ons nie dit in ontvangs neem – inasem – wat God lewensgroot aanbied nie. Die kontemplatiewe tradisie is, in sy beste gestalte natuurlik, met niks anders besig nie as om mense te help om net weer stil te word en te ontvang. Die gedagtes, die planne, die projekte kan so begin rondhardloop, los van die eintlike werklikheid met sy begrensinge, dat uitbranding en val voorspelbaar word. Hierdie benadering is natuurlik ook in pas met ’n baie sentrale gedagte uit die Protestantse wêreld; dat verlossing in die eerste plek iets is wat ontvang word; dat ons geloof in die eerste plek reseptief en nie kreatief is nie. En juis omdat dit reseptief is, kan dit ook voortgaan om vanuit die ontvangs inspirerend kreatief te wees. Geloof, so jubel Protestante, is die middel waardeur ons dankbaar in ontvangs neem wat deur God gegee is. In hierdie verband is daar ’n noue verband tussen natuur en Skriftuur. Ook die Bybel moet ontvangend gelees word. Ook die Bybel kan nie blou gedruk word om die gesigte uit jou eie hart te bevestig nie. Of dit nou die algemene of die besondere openbaring is; dit is altyd belangrik om eers werklik ontvangend te wees voor jy doen. Vra vir die Grieke, kyk na die volgorde in Paulus se briewe, kyk na Christus se antwoord aan Martha met betrekking tot Maria.
3. Deelname aan nederigheid in ons tradisie
Dit bring ons reeds by die volgende
saak, naamlik wat en hoe ons dan maak met dit wat ons ontvang het. Die woord
deelname kan hier nogal help, mits ons dit reg verstaan. Ek gebruik saam met
baie ander berekend die woord deelname (natuurlik iets wat ons deur die krag
van die Heilige Gees doen) om daarop te dui dat nederigheid nie iets is wat jy
eers op jou eie moet regkry nie. Nee, soos met ons verlossing in Christus kan
ons nooit hieroor self op standaard kom nie. Ons kom soos ons is en soos wat
ons Christus se verlossing ontvang en daaraan begin deelneem saam met ander, so
kom ons ook om saam met ander hieraan deel te neem. Ons doen dit deur middel
van ’n tradisie wat ons help om op die regte manier uit te reik na God se
werklikheid en so word óns, veral as ons nie kyk nie, wonder bo wonder, op die
regte manier nederig.
En as iemand nog huiwer, is daar een
saak wat ons baie help om deur hierdie stroom meegesleur te raak. Russell Kirk
merk op dat dit wat die saak vir nederigheid in die tradisie so aanneembaar
gemaak het, die begrip genade is. Genade. Want sien, het G.K. Chesterton by
geleentheid gesê, wanneer jy aftuimel van die bergpiek van hoogmoed waar alles en
almal so klein en kleinlik lyk, beland jy in die dale waar jy weer klein kan
wees, opkyk, en die lewe vir jou groot en groots word. Meer nog, sou ons kon
byvoeg, dit is hier waar jy die konveksiestrome van genade ontdek. En op die
drakrag hiervan word ons soos arende hoër gevoer as wat ons ooit sou kon droom.
Die weg na bo is ondertoe, sê een van my leermeesters gereeld op grond van die
Bybel (vgl. 1 Pt. 5:6). Niemand almal glo dit nie, maar elkeen wat wil deelneem
word gehou aan hierdie salige spelreël.
Die bekende C.S. Lewis het hieroor
sulke aangrypende gedagtes gehad. Daar is diegene wat reken dat daar min
skrywers in die twintigste eeu was wat die wese van nederigheid so goed kon
peil en verduidelik. Om bepaalde redes wil ek ter afsluiting graag iets daarvan
aan u bedien met die oog op hartlike deelname aan ware nederigheid in ons
tradisie. Die eenvoudigste rede is dat daar moontlik mense is wat hierdie
toespraak tot dusver nie eintlik kon waardeer nie en dalk nou waarde kan put. ’n
Belangrike ander rede sluit hierby aan en dit is dat Lewis op ’n besondere wyse
help om die wanpersepsies oor nederigheid teen die werk. Lewis het soos min
ander die gawe gehad (maar ook ’n studie daarvan gemaak) om die morele
verbeelding sodanig te verryk dat daar ’n aantrekkingskrag ontstaan wat ’n krag
van sy eie uitoefen. Hy is positief, verrassend en tipies van Lewis, maak sy beskrywing
ons alreeds begerig om meer te lewe soos wat ons veronderstel is om te leef. In
sy bekende werk, Mere Christianity, stel
hy dit so (eie vertaling):
“Ons moet nie dink hoogmoed is iets
wat God verbied omdat Hy daardeur bedreig voel nie, of dat nederigheid
iets is wat Hy eis as gevolg van sy eie hoogwaardigheid nie - asof
God self hoogmoedig is nie. Hy is nie in die minste bekommerd oor die
bedreiging van sy waardigheid nie. Die punt is dat Hy wil hê dat jy Hom sal
ken: dat Hy Homself aan jou wil gee. En Hy en jy is
twee onderwerpe van so 'n aard dat as jy regtig enige vorm van kontak met
Hom het, sal jy, in werklikheid, nederig wees - verblydend nederig,
en jy sal die oneindige verligting daarvan voel om nou eenmaal
ontslae te raak van al die onsinnigheid oor jou eie waardigheid wat
jou jou hele lewe lank al rusteloos en ongelukkig gemaak het. Hy is besig
om jou nederig te maak om juis dít moontlik te maak: om baie van daardie
onsinnige vertonerigheid weg te neem waarin ons almal onsself toegewikkel
het en waarin ons pronk soos die dikwels klein idiote wat ons is.”
Daar is dalk diegene wat reken dat
Lewis hiermee nie genoeg reg laat geskied aan Skrifuitsprake waar dit daaroor
gaan dat God sy eer aan niemand anders sal gee nie (vgl. Jes. 42:8; 48:11). Dit
mag miskien wees, maar ons moet darem ook erken dat ’n mens nie in elke
paragraaf alles kan sê nie. Lewis sou waarskynlik ook daarop wys dat sy fokus
ingestel is om ons tot verrassing te skok oor die sagmoedigheid en nederigheid wat
geopenbaar is in Hom wat vlees geword het. En laat ons Christus se woorde ook onthou:
“Ek en die Vader is een.” (Jn. 10:30). Lewis gaan voort:
“Ek wens ek het al self 'n
bietjie verder gevorder met nederigheid: as ek gehad het, kon ek jou
waarskynlik meer vertel oor die verligting, die gemak, om afstand te
doen van die vertonerigheid, om ontslae te raak van die valse self, met
al die 'kyk na my' en ‘is ek tog nie 'n goeie ou nie?’ en al die
pronkerigheid en aanstellerigheid. Om selfs naby hierdie verligting te
kom, selfs net vir 'n oomblik, is soos 'n sluk koue water vir 'n man in 'n
woestyn.”
Dit rym natuurlik met die Here Jesus
se woorde wanneer ons sy bekende oproep hoor: “Kom na My toe, almal wat
vermoeid en belas is.” Wat ons maklik in hierdie kosbare oproep mis, is dat
wanneer Hy rus vir mense se siele belowe, Hy dit begrond in ’n spesifieke rede:
“want Ek is sagmoedig en nederig van hart.” (Mt. 11:28-29). Verademende rus, om
met sagtheid moedig te wees, en om nederig te wees, het in Christus baie met
mekaar te make.
Lewis sê oor sulke nederigheid ook
verder iets wat my baie opgewonde maak oor die leiers van die klassieke tradisie
onder Afrikaners. Die rede is dat iets van wat Lewis hieroor skrywe, ’n mens raaksien
in soveel van ons huidige leiers. Ek sou selfs sover wou gaan as om te sê dat
dit dalk die bes bewaarde geheim van die hele beweging van alternatiewe
modernes is. En ek dink het dit ten minste iets te make met deelname aan ’n
tradisie wat dit voortdurend in hulle stimuleer. U weet, dit is nou mos maar
eenmaal so dat die hoë bome die meeste wind vang. En ons ken almal mense wat
baie te sê het oor leiers van wie hulle nie kan glo dat hulle in leiersposisies
beland het nie. Dit mag dalk geldig wees in sommige gevalle, maar oorweeg gerus
in ons eie tradisie of ons nie dalk meer erkenning behoort te gee aan ’n wonderlike
kenmerk wat dikwels ongesiens voor ons neuse afspeel en wat Lewis treffend aantoon
nie:
"Moenie dink dat as jy 'n
werklik nederige man ontmoet, dat hy "nederig" sal wees in die
sin waarin die meeste mense dit deesdae bedoel nie: Hy sal nie 'n soort
glibberige, vleiende persoon wees wat jou altyd vertel dat hy natuurlik
niemand is nie. Waarskynlik is al wat jy sal dink oor hom dat dit lyk asof hy
'n vrolike, intelligente ou is wat werklik belangstel in wat jy vir hom te
sê het. As jy nie van hom hou nie, sal dit wees omdat jy so 'n
bietjie jaloers voel op enigiemand wat lyk asof hulle die lewe so maklik
geniet. Hy sal nie dink oor nederigheid nie: hy sal nie eens aan homself dink
nie.”
En om darem nou die leiers te help om
nie selfbewus te raak nie, kom ons fokus onmiddellik wyer. Kom ons fokus op die
mense van Orania. Laat my toe om ten slotte vanuit een van Lewis se verhale iets
te suggereer oor die impak wat mense van Orania kan maak, juis wanneer hulle
nie daarop konsentreer nie, maar slegs deelneem aan ’n wonderlike werklikheid
deur middel van ’n wonderlike tradisie. In een van Lewis se Narnia-verhale, “The
Horse and his Boy”, wat onlangs ook in Afrikaans vertaal is, maak Lewis op ’n
besondere wyse gebruik van wat genoem word die penetrerende verbeelding. Hy
gebruik ’n hele kinderboek, sonder dat ’n mens dit aanvanklik besef, om op
briljante wyse die aard van ware nederigheid teenoor die valse weergawe af te
speel. Daar is skrywers wat nederigheid al met groot woorde as net maar ’n tipe
slawemoraal afgeskryf het. Lewis skryf vir kinders ’n klassieke verhaal wat die
verbeelding oor ware nederigheid brandend hou. Dit is sekerlik baie gepas dat
ons saam met kinders weer sal leer wat nederig-wees nou eintlik is.
In hierdie verhaal ontmoet ons die hunkerende
seun, Sjasta. Sjasta probeer hard om sy pa lief te hê, maar hy kry dit nie reg
nie. Eendag besef hy die rede hiervoor as hy agterkom dat sy sogenaamde pa hom
aan ’n slawehandelaar wil verkoop. Sjasta was nog nooit kind nie. En al wat hy
ken is die sogenaamde nederigheid van die slawemoraal. Hy beland in die Kalormeense
stad, Tasjbaan, en ook daar aanskou hy die slaafse nederigheid. Maar dan
ontmoet hy die besoekende Narniane wat so beskryf word (eie vertaling):
"Almal was te voet. Daar was
omtrent ses mans en Shasta het nog nooit voorheen iemand soos
hulle gesien nie....hulle was nie geklee soos die manne van Kalormen nie.”
Die andersheid van die Narniane is
vir Sjasta sigbaar in alles – ’n ander klere-styl, ’n helder kleure-styl, ’n ander
wapen-styl. Maar bo alles is daar duidelik sprake van ’n ander leefstyl:
“En in plaas van somber en
geheimsinnig soos die meeste Kalormene, het hulle met 'n hup gestap en
hulle arms en skouers vry laat swaai, en hulle het gesels en gelag. Die een het
gefluit. Jy kon sien dat hulle gereed was om vriende te maak met
enigiemand wat vriendelik was en glad nie omgegee het oor iemand wat nie vriendelik
was nie. Sjasta het gedink dat hy nog nooit in sy lewe enigiets so
lieflik gesien het nie.”
Vriende dit is die werwende krag van
ware nederigheid. Dit staan op die agtergrond van mense wat hulself vergeet om
in liefde met ander besig te raak. Dit staan op die agtergrond van vryheid, vriendelikheid
en ridderlikheid. En wanneer dit ons en ons tradisie deurtrek, kan ons verseker
wees - buitestaanders sal begin hunker, omdat hulle sal aanvoel dat hulle nog
nooit so iets, so lieflik, in hulle lewe gesien het nie.
Geraadpleegde werke:
Abramson, J.B. 2010. Minerva's Owl. Harvard University Press .
Backus, W. 2000. What Your Counselor Never Told You. Minneapolis: Bethany House Publishers
Coliers, A. 1999. Marx and the End of
Philosophy, in The Edinburgh Encyclopedia
of Continental Philosophy. Edinburgh University Press.
Girard, R. 1976. Deceit, Desire and the Novel. London: Johns Hopkins University.
Goosen, D. 2015. Oor gemeenskap en plek: Anderkant
die onbehae. Bloemfontein: FAK.
Kirk, R. 2006. The Essential Russell Kirk: Selected
Essays. Wilmington: ISI.
Kirk, R. 2013. Prospects for Conservatives. Angelico Press.
Kreeft , P. J. 2005. The Philosophy of Tolkien. San Francisco: Ignatius Press.
Lewis, C.S. s.a. Mere Christianity. San Francisco: San Francisco: Harper.
Lewis, C.S. 2000. The Horse and His Boy. San Francisco: HarperCollins.
Pieper, J. 2009. Leisure the Basis of Culture. San Francisco: Ignatius.
Rigney, J. 2013. Live like a Narnian. Minneapolis: Eyes & Pen.
Ritchie, D. E. 2011. Edmund Burke: Appraisals and Applications. London: Transaction
Publishers.
Root, J & Neal, M. 2015. The Surprising Imagination of C.S. Lewis.
Nashville: Abingdon Press.
Sowell, T. 2007. A Conflict of Visions. Cambridge: Basic Books.
Velema, WH & Van Genderen, J. 1992. Beknopte Gereformeerde Dogmatiek.
Kampen: Kok.
Wallach, P & Myers, J 2014. The Conservative
Governing Disposition, in National Affairs, uitgawe 20 by
http://www.nationalaffairs.com/publications/detail/the-conservative-governing-disposition. [Aanlyn beskikbaar in April, 2015].
