Wanneer ’n
publikasie reeds in 1995 verskyn het, en dit spreek in 2021 steeds asof dit gister
geskryf is, het iets merkwaardig plaasgevind. Dit is die indruk waarmee Joyce
Little ’n mens agterlaat in haar publikasie, The Church and the Culture
War: Secular Anarchy or Sacred Order. Hoewel Little vanuit Rooms Katolieke
perspektief skryf, is verreweg die meeste elemente wat sy hanteer ook vir
Protestante van waarde. Ook waar ’n mens in Protestantse forsheid verplig voel
om die stem te laat hoor, is daar moontlikhede om die saak om te bou tot iets
wat steeds waarde het. Die rede is dat Little op besondere wyse die hedendaagse
wêreldbeskouing uitpak en punt vir punt weerlê met die antiek-tydlose
benadering wat oor eeue heen kom. Little toon oortuigend aan hoe al die
bekende mantras van ons dag eintlik maar net ’n (wan)orde verteenwoordig wat streef
om ’n alternatief te bied op die oorspronklike orde van God. Uiteindelik kom
dit neer op die heilige orde van God wat verruil word vir sekulêre anargie.
Volgens Little skep sekulêre anargie weer al die redes vir een of ander vorm
van tirannie wat dan noodwendig moet oorneem om ’n mate van orde te
herstel.
Boute en moere van twee teenoorstaande
ordes
In sewe hoofstukke gaan Little stelselmatig te werk om die verskillende elemente uitmekaar te haal wat opgestel word teen God se heilige orde vir die samelewing en wat die Kerk veronderstel is om te verkondig en te bewaar. Op treffende wyse lei sy in deur die hedendaagse konsep van mag vanuit veral die feminisme in teenstelling te bring met die konsep van gesag. In die opvolgende hoofstukke hanteer sy abstrakte taal teenoor geïnkarneerde taal (hfst. 2); syfer teenoor sakrament (hfst. 3), gelykstelling teenoor hiërargie (hfst. 4); keusevryheid teenoor selfgeskenkte vryheid (hfst. 5); outonomie teenoor kerklike moederskap (hfst. 6); en feministiese suspisie teenoor die vertroue van Maria as uiting van ’n nuwe Eva en van die Kerk (hfst. 7). Little sluit die werk af met ’n epiloog waarin sy twee films (Crimes and Misdemeanors vs. Groundhog Day) naby aan 1995, met mekaar vergelyk en waarin sy die uiteenlopende wêreldbeskouings in die twee films aantoon. Elkeen van Little se hoofstukke verdien selfstandige behandeling en diep nadenke. Little se boek is daarom die tipe werk wat maklik met rooiwyn gepaard sou kon gaan. Hierdie publikasie bied werklik die geleentheid vir opvoedingsinstansies om meer grondliggend na te dink oor die sogenaamde waardes wat elke instelling belangrik ag. Reeds die woord, waardes, wat ook deur een van Little se hoofstukke met Orwelliaanse nuutspraak (Orwellian newspeak) in verband gebring sou word, behoort ons te laat oorweeg of die woord norme nie ’n beter keuse is nie. En verder sou Little se werk kon help om die normes en waardes as boute en moere van ’n bepaalde wêreldbeskoulike enjin uitmekaar te haal en stuk vir stuk in oënskou te neem. In hierdie aflewering word daar oorsigtelik op die eerste hoofstuk ingegaan.
Reeds in 1995 wys
Little op die woord "bemagtiging" wat ’n sekere uitkyk op mag veronderstel. Sy
wys van meet af aan dat die Kerk eerder werk met die konsep van gesag
(outoriteit – hierna sal die woorde outoriteit en gesag uitruilbaar gebruik
word vir die woord authority) werk. Sy wys daarop dat dit nogal ’n
verskil maak wanneer jy net gehoorsaam omdat iemand meer mag het, of omdat
iemand met outoriteit beklee is. Little verwys onder andere na die denke van die
Duits gebore Amerikaanse politieke filosoof, Hannah Arendt, wat aangetoon het dat godsdiens, tradisie en outoriteit, ’n bepaalde eenheid gevorm het by die
Romeine en dat die Kerk daarop voorgebou en hiermee selfs anderkant die Romeine
beweeg het. Sulke gesag is nie bloot dwangmatig nie, staan vrye gehoorsaamheid
voor, is verteenwoordigend van aard, en is nie self-gegenereer nie. Verwysend
na ’n idee van mag wat strek vanaf Francis Bacon tot by Friedrich Nietzsche, toon sy hoe mag hedendaags opgestel word teenoor die idee van outoriteit. Dit
gaan oor mag wat deur kennis die natuur wil oorheers eerder as beheers. En dit
verteenwoordig ook die spreekwoordelike wil tot mag van die sogenaamde
supermens wat hom anderkant goed en kwaad wil opstel en daarom alle waardes wil
oorstyg of transwaardeer.
Die kontras tussen
outoriteit en (pure) mag
In ’n besonder helder
paar sinne verduidelik Little (p.29) die kontras tussen outoriteit en (pure)
mag soos volg:
“Outoriteit aan die
een kant, is gewortel in, en lei al sy legitimiteit af van, die gegewendheid van
die werklikheid wat nie selfgeskep is deur hulle wat outoriteit uitoefen nie.
Outoriteit getuig van daardie werklikheid en streef daarna om ons aanvaarding
van, en ons gehoorsaamheid daaraan, op te roep. Mag, aan die ander kant, streef
daarna om enige realiteit te bemeester en te beheer.”
Net op die volgende
bladsy skryf sy weer in 'n besondere oomblik:
“...terwyl outoriteit
kyk na ’n funderende gebeure in die verlede wat die werklikheid geskep het en
waarnatoe alles geroep word om hulle daaraan te konformeer, en op die tradisie
staatmaak om kontinuïteit tussen daardie gebeure en alle daaropvolgende
geslagte te handhaaf, sien mag die verlede net as die bron van ’n bepaalde
werklikheid wat dit streef om te oorkom en daarom word daar na die hede en die
toekoms gekyk as die arena vir die eie prestasies.”
(Kommentaar: Dit is
duidelik dat ’n diskontinuïteit met die verlede hierin veronderstel word en dat
’n teologie wat uitsluitlik op die tweede of derde artikel van ons geloof die
klem plaas, makliker sal val vir hierdie tipe benaderings wanneer dit oorgedra
word na die teologie.)
In ’n belangrike
voetnota wat Little tussen hierdie twee aanhalings aanbring, wys sy op een van
die ironieë van ons dag. Dit is dat hiërargie geassosieer word met ongelykheid
en dat mag (soos met die woord bemagtiging) geassosieer word met gelykstelling
(egalitarisme). Die omgekeerde is egter volgens Little eerder waar. Verwysend
na die destydse kardinaal Ratzinger se woorde in sy werk, Church,
Ecumenism and Politics, toon sy aan dat hiërargie nie heilige dominansie
beteken nie, maar eerder heilige oorsprong. Hiërargiese diens en bediening
bewaar die oorspronge wat heilig is en maak juis nie arbitrêre
besluite nie, maar staan eerder in diens van gelykwaardige behandeling. Mag,
aan die ander kant, bekla altyd op een of ander manier die uitoefening van
kontrole oor iets of iemand en is sinoniem met ongelykheid. Die hedendaagse
idee van mag gaan oor niemand wat niemand beheer nie, want elkeen kan
enigiemand deur bemagtiging op afstand hou. Little wys dan daarop dat selfs
waar dit moontlik is, dit nie ’n gelukkige visie verteenwoordig nie, aangesien
dit vervreemding van mekaar in die hand werk. Maar meer nog, dit is ook nie
werklik moontlik nie, aangesien mense bewysbaar ongelyk is in skoonheid,
atletiese vermoëns en ook in hulle vermoë om mag uit te oefen.
Little verwys
spesifiek ook na Hannah Arendt se artikel, met die veelseggende titel in die
verlede tyd, What was Authority? Hiermee spreek Arendt reeds
in 1958 haar oortuiging uit dat outoriteit ’n woord van die verlede is, en
verdwyn het van die moderne wêreld. Little verwys hiermee saam ook na Arendt se
klassieke werk, The Origins of Totalitarianism (1951). Hierin
poneer Arendt dat die moderne wêreld gekenmerk word deur die verwerping van dit
wat gegewe is – in die natuur sowel as die geskiedenis. Daarom kan gesag ook
nie aanvaar word nie. In haar finale hoofstuk wys Arendt daarop dat die verlies
aan outoriteit ’n lang en komplekse geskiedenis het in die Weste waarin
godsdiens en tradisie eerste ondermyn is. En sonder godsdiens en tradisie kan outoriteit
ook nie bestaan nie. Getrou aan haar Rooms Katolieke tradisie, wys Little ook op die toepassings wat Arendt hieroor maak. Volgens Arendt beteken
dit dat Luther moes geweet het dat tradisie en godsdiens nie kon bly toe hy die
outoriteit van die Rooms Katolieke Kerk van destyds uitgedaag het nie. En
Hobbes en die politieke filosowe van die sewentiende eeu kon nie verwag dat
outoriteit en godsdiens kon bly sonder tradisie nie. En humaniste kan weer nie
verwag dat die tradisie van die Westerse beskawing kan bly bestaan sonder
godsdiens en outoriteit nie.
(Kommentaar: Arendt
se punt oor die triade van outoriteit , tradisie en geskiedenis kan wel aanvaar word, maar Luther is nie noodwendig skuldig aan die afbreek hiervan nie. Die basis van
gesag kan wel verskuif, soos by Luther, maar dit beteken nie dat daar hiermee met begronde
gesag weggedoen word nie. Gedelegeerde en afgeleide gesag is nog steeds gesag. Vergelyk in hierdie verband ook die reaksies van
Protestante op die belanghebbende werk van Brad Gregory, The
Unintended Reformation wat onder meer hieroor gedagtes geopper het, hier, hier, hier, hier en hier).
Die feministiese
konsep van mag
Hierna gaan Little
voort om noukeurig aan te toon hoe die feministiese konsep van mag vandag
hierop inwerk. Feministe is oortuig dat die Pous en biskoppe en daarom ook nie
ander gesagsdraers in kerke, nie Christus en die apostels verteenwoordig nie,
maar net hulleself. Dit gaan hiervolgens dan daaroor dat die uitoefening van
kerklike gesag niks anders is as die gebruik van mag om ander te domineer
nie. Daarom kan ook die tradisie beskou word as niks anders as
manlike patriargie en chauvinisme wat nou net uitgesprei is oor tyd nie. Die
tradisie is hiervolgens nie net besmet nie, maar geperverteer deur die euwel van
patriargie. Verwysend na Sandra Schneiders se woorde, gaan dit nie daaroor dat
die tradisie probleme het nie, maar eerder dat die tradisie self die probleem
is. Daar word selfs sover gegaan as om die funderende gebeure van die geloof en
die apostoliese getuienis te bevraagteken. Daarom dring konsekwente feministe
selfs daarop aan dat ons nie eers die kanon van die Bybel kan vertrou nie, want
ook daardie besluite is besmet deur patriargie. Dit weerspieël volgens iemand
soos Elisabeth Schussler Fiorenza bloot die keuse van die historiese wenners.
Die kanon is daarom niks anders nie as die resultaat van magstryd in die vroeë
Kerk. Daarom moet die oorspronklike gebeure gerekonstrueer word.
(Kommentaar: Vergelyk
in hierdie verband Richard Neuhaus se onderskeiding tussen Feminisme en
Radikale Feminisme, asook hoe hy verwante sake beoordeel hier, hier, hier, en hier. Vir ’n oorsig oor Neuhaus, die stigter van
die behoudende en filosofies begronde joernaal, First Things, kyk hier.)
En natuurlik kan so
’n proses vir konsekwente feministe nie hier stop nie. Want as die Kerk se
geloof gebaseer is op ekklesiologiese mag (power) wat die geloof
verwring het, alreeds in die Apostoliese era, het dit baie konsekwensies. Dan
moet die probleem met die Kerklike instelling ook verder gevoer word na ’n
probleem met die geloof self. Daarom was dit nie genoeg nie, verduidelik
Little, vir diesulkes, om vroue nou bloot by te voeg en in te roer nie. Nee,
reeds sedert 1978 het vroue volgens Schneiders begin besef: “Ons praat daaroor
of die God van die Joods-Christelike openbaring die ware God is of eintlik net
man wat groot geskrywe staan om hul dominansie te legitimeer.” Daarom kan selfs
gevra word of Jesus, ’n historiese manlike figuur, die Messias en Verlosser is
vir hulle wat nie manlik is nie. En of dit wat die Kerk sakramente noem, nie
maar net gereedskap van manlike rituele is om vroue te misbruik nie. Little wys
daarop dat dit wat feministe in gedagte het, neerkom op die vervanging van
patriargale mag deur feministiese mag: “Wat hulle wil hê, is nie die herstel
van waarheid in die fundering van die gebeure van ons geloof nie (met die
veronderstelling dat waarheid onderdruk is), maar ’n
rekonstruksie van ons geloof op die fondasie van die feministiese
siening van sake.”
Little verwys ook na
Sheila Collins wat stel dat die vervanging deur feministiese rekonstruksie (her-story in
plaas van his-story), noodwendig enorme skeuring tussen die verlede
en die toekoms veroorsaak. Feministe gee egter nie om nie, want hulle reken dat
hulle die minste het om te verloor en is daarom meer oop vir ’n radikale,
diskontinue toekoms. Die toekoms is hierin die sleutel en daar word selfs deur
iemand soos Letty Russell gepraat van die “geheue van die toekoms” waarin die
sogenaamde gemarginaliseerdes en verdruktes ’n nuwe gemeenskap sal geniet: “Dit
daag daarom ook beide die inhoud en gedagte-strukture uit van teologie soos ons
dit ken.” Daarom moet ons besef dat ons tot nou toe in ’n “huis van slawerny”
gelewe het wat feministe subversief omver moet werp. In dit wat die feministe
dan omver wil werp, is die rol van herbenoeming van die werklikheid baie
belangrik. Daar sal in ’n volgende hoofstuk van Little hierna teruggekeer word.
(Kommentaar: Dit is
duidelik dat die teologiese sanksionering van hierdie benadering met ’n gedagte
van ’n nuwe skepping (nova creatio) sal werk waar die verlede en die
toekoms, die proton en die eskaton, nie meer as in kontinuïteit met mekaar
hanteer kan word nie. Dit moet noodwendig ook in opstand wees teen enige sprake
van skeppingsordinansies. Die bekende stelling van Thomas Aquinas dat die
genade nie die natuur vernietig nie, maar heilig en verheerlik, en wat ook deur
gereformeerdes soos Turretinus onderskryf word, moet noodwendig in hierdie
benadering verwerp word. Dit is dan ook nie verrassend nie dat Gereformeerdes
en behoudende Rooms Katolieke op hierdie punt ooreenstemming het.)
Afgewys: Om self oor
goed en kwaad te besluit
In ’n insiggewende
aanhaling wat Little van Letty Russell gee, word die verskil tussen tradisionele
outoriteit en feministiese outoriteit soos volg verder verduidelik:
“Die patriargale
denkwyse besluit wat die waarheid is en trek ’n streep, en skielik word diegene
anderkant die streep ketters. Ons weet egter dat teologiese lyne
altyd aan die beweeg is in antwoord op veranderinge in die menslike kultuur.
Daar is min duidelike strepe, en dit is miskien beter om nie die vraag na
outoriteit so aan te voer nie. In die Christelike geloof is daar ’n sentrum
(verbintenis aan Jesus Christus) en ’n sirkel (’n hermeneutiese sirkel). Elke
teologiese interpretasie affekteer elke ander een, sodat ons voortgaan om
rondom die sirkel te beweeg terwyl ons probeer om metafore asook modelle te
skep wat getrou is aan die sentrum van ons verbintenis.”
Little se reaksie
hierop is ook die moeite werd om aan te haal: “Hier het ons waarlik ’n
selfgegenereerde mag wat ditself beskou as vry om die eie verbintenis aan
Christus te definieer en om eiewillig die metafore en modelle te skep wat
uitdrukking daaraan verleen.” Little verwys ook na ’n selfbenoemde heks, Starhawk,
by ’n spiritualiteit-sentrum wat voorspraak maak vir die hergeboorte van die
antieke godsdiens van die groot godin. Hierdie vrou laat duidelik blyk hoe die
konsepte van outoriteit en mag hanteer word: “Dit is ongemaklik om jou eie
outoriteit te wees, maar dit is die enigste omstandigheid waaronder ware
persoonlike mag kan ontwikkel.” Vir Little is dit ’n bevestiging dat daar vir
die feministiese siening net een soort outoriteit is en dit is mag, en dat
manne wat mag in die verlede uitgeoefen het, vervang moet word deur vroue wat
mag in die toekoms uitoefen.
Kommentaar: Die sou in
hierdie verband die moeite loon om verder oor die politiek van mag en die
politiek van afguns te besin. En daarom sal die baanbrekende denker oor
mimetiese begeerte en afguns en sondebokke, René Girard, ook nie
verbygegaan kan word nie. Hiermee saam moet die eenvoudige "wet" van gesag nie vergeet word nie. Die prediker, skrywer en teoloog, Douglas Wilson, verwoord dit soos volg: Outoriteit vloei na diegene wat verantwoordelikheid neem.
Little wys ook daarop
dat Feministe nie die enigste groep is wat nie outoriteit begryp nie. Daar is
ook ander groepe wat waardering vir die begrip verloor het. Verwysend na die
bekende ensikliek van Pous Johannes Paulus II, Veritatis Splendor,
wys sy op die afwysing van die hedendaagse dwaling waarvolgens mense die reg
het om goed en kwaad vir hulself te besluit. Om waarheid te beskou as iets wat
geskep word en daarom ook deur ons beheer word, maak van vryheid iets wat ons
self definieer. Indien iemand egter nie transendente waarheid wil handhaaf nie,
neem die dwang van mag noodwendig oor. Daarom moet mense ook verstaan dat die
Kerk nooit self kon besluit wat die waarheid is nie, maar slegs daarvan kon en
kan getuig en dit bely en leer. Die Kerk het daarom met betrekking tot waarheid
en moraliteit slegs die outoriteit om getuienis te lewer, dit te verteenwoordig
en dit te verkondig.
Little sluit af deur
na Jesus Christus te verwys. Hy leer ons dat die Koninkryk van God regeer word
deur outoriteit en nie deur blote mag nie. En sy mag word ook gekenmerk deur sy
liefde. In hierdie verband wys Little dan ook in ’n voetnoot daarop dat die
Kerk Ockham en Calvyn se voorstellings van God se mag wat absoluut en vrymagtig
is, afgewys het. Hierteenoor stel dan dat God se mag altyd gekwalifiseer word
deur sy wese wat liefde is.
(Kommentaar: Dit is
’n vraag of Ockham en Calvyn sonder meer gelyk aan mekaar gestel kan word.
Beide Ockham en Calvyn se verteenwoordigers sal verder ook hieroor nagevors
moet word - oor die sogenaamde potentia absoluta teenoor
die potentia ordinata - ten einde te bepaal hoe gelowiges uit
hierdie tradisie hulself hieroor sou verantwoord. Vergelyk ook hier die
genoemde resensies op Gregory se werk wat onder meer hieroor handel.)
Christus se outoriteit op aarde om te spreek, het ook presies gelê in sy gehoorsaamheid aan die Vader. Ook ons vermoë om met gesag te spreek as Christene, lê in niks anders nie as ons gehoorsaamheid aan Jesus Christus. Verwysend na Jeremy Rifkin se publikasie, Time Wars, wys sy daarop dat die minagting van geskiedenis die voorwaarde is vir die vrye uitoefening van pure mag. Daarom is dit dringend noodsaaklik dat die Christelike geheue verhelder en verdedig word. Little koppel hierdie outoriteit natuurlik aan die Ministerium van die RKK, maar die saak bly ook vir Protestante relevant. Sy beklemtoon wel dat Pous en Magisterium nie iets skep nie, maar slegs die erfenis oordra wat die deel van alle Christene is. Sy wys ook aan die hand van Ratzinger op die Kerk as instelling wat nie ons skepping is nie, maar eerder die werklikheid wat ons ontvang uit die geskiedenis van hulle wat glo en wat ons aangee as iets wat nog onvolledig is en net vervul sal word wanneer die Here weer kom.
Ten Slotte
By Protestante sal
ons seer sekerlik meer gewag wil maak van afgeleide gesag, maar ook hierdie
gesag is begrond, konkreet en iets wat nie self geskep is nie. Ook by
Protestante, weliswaar op ’n ander wyse, veronderstel geloof, tradisie en gesag
mekaar. Waar gesag (vir Protestante die Woord en belydenis, tesame met die
afgeleide gesag van die Kerk) ondermyn word, sal die geloof wat eenmaal
oorgelewer is, uiteindelik ook moet val. Of dit moet so geherdefinieer word dat
dit eintlik nie meer herkenbaar is nie. Die in-woord wat vandag gebruik word om
ons sag te maak, is dat die verlede slegs oorstyg word, maar dit bring ons
reeds by die volgende hoofstuk waarin Little die rol van herdefiniëring
hanteer. Want herdefiniëring kom dikwels maar net neer op wyn wat water moet
word. Verwatering, of meer deftig gestel, reduksionistiese afwatering, dit is
wat dikwels gebeur wanneer sogenaamde mondige modernes hulle hand aan die nuwe
wyn van die nuwe verbond slaan. En daarom kan ’n konsep van pure mag nooit kers
vashou by die gesag en outoriteit van Christus en sy liggaam nie. Dit daag ons
wel uit om die gesag van Christus so te bedien dat dit duidelik is dat
outoriteit en gesag in en deur Hom heeltemal nuwe dimensies
kry.
